สา จ เนสํ จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย, กิเลสปรินิพฺพานสฺส จ กตตฺตาติ วทนฺติ ฯ อิธ สีหเสยฺยา อาคตา ปาทํ อจฺจาธาย ปุพฺเพนาปรํ อชหิตสํลกฺขณา เสยฺยาติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ เอวนฺติ ‘‘ทกฺขิเณน ปสฺเสนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน เสยฺยํ กปฺเปติฯ

กถํ นิทฺทายนฺโต สโต สมฺปชาโน โหติ? ภวงฺคจิตฺเตน หิ นิทฺทูปคมนนฺติ อธิปฺปาโยฯ อปฺปหาเนนาติ ตทธิมุตฺตตาย ตทปฺปหานํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา เตสุ นิทฺโทกฺกมนสฺส อาทิปริโยสาเนสุ อชหิตสติสมฺปชญฺญํ โหติฯ เตนาห – ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหตี’’ติฯ เอตํ ปนาติ ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหตี’’ติ วุตฺตนยํ วทติฯ ญาณธาตุกนฺติ น โรจยิํสูติ นิทฺโทกฺกมเนปิ ชาครเณ ปวตฺตญาณสภาวเมวาติ น โรจยิํสุ โปราณาฯ นิรนฺตรํ ภวงฺคจิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ สติสมฺปชญฺญาสมฺภโวติ อธิปฺปาโยฯ ปุริมสฺมิญฺหิ นเย สติสมฺปชญฺญสฺส อสํวโร, น ภวงฺคสฺสฯ อินฺทฺริยสํวโร, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโคติ อิเมหิ ติวงฺคิกา, นิมิตฺตานุพฺยญฺชนปริวชฺชนาทิ สพฺพํ วิปสฺสนาปกฺขิกเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

ตาเนวาติ วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตานิ อินฺทฺริยาทีนิฯ ยาว อรหตฺตา เทสนา วิตฺถารโต กเถตพฺพาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยายา’’ติ สงฺเขเปน กถิตาฯ

รโถปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา

[240] อฏฺฐิกุมฺโมติ ปิฏฺฐิยํ ติขิณฏฺฐิโก กุมฺโมฯ ตนฺติพนฺโธติ พฺยาวโฏฯ สมุคฺเค วิย อตฺตโน กปาเล ปกฺขิปิตฺวาฯ สโมทหนฺโต สมฺมา โอทหนฺโต อชฺฌตฺตเมว ทหนฺโตฯ อารมฺมณกปาเลติ อารมฺมณกฏาเหฯ สโมทหนฺโตติ ทิฏฺฐมตฺตสฺเสว จ คหณโต มโนวิตกฺเก ตตฺเถว สมฺมเทว โอทหนฺโตฯ ตญฺหิ วิสยวเสน ปวตฺติตุํ อเทนฺโตฯ ปญฺจ ธมฺเมติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (ปริ. 362) วุจฺจมาเนฯ

กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ